उत्तम आरोग्यासाठी महात्मा गांधींचे 10 मंत्र:उपवास ठेवा, व्यायाम करा; गांधीजी जे करत होते, ते आता विज्ञान सांगत आहे

असे कोणते गुण आहेत जे माणसाला यशस्वी बनवतात? इतिहासात कायम त्यांची नोंद राहते. लोक त्यांचे स्मरण करतात, त्यांच्याकडून शिकतात, त्यांचे नाव अत्यंत आदराने घेतात. आज अशाच एका व्यक्तीचा जन्मदिवस आहे – राष्ट्रपिता महात्मा गांधी. गांधींचे या जगासाठी योगदान इतकेच नाही की त्यांनी भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याचे नेतृत्व केले. खरे सांगायचे तर गांधीजींच्या जीवनावरील पुस्तकातील हा केवळ एक अध्याय आहे. त्यांच्या आयुष्यात याहूनही बरेच काही आहे, जे पुढील अनेक शतके मानवतेला मार्गदर्शन करत राहील. सेहतनामामध्ये आपण दररोज आरोग्याशी संबंधित कोणत्याही विषयावर बोलतो. आपण शरीर आणि मन निरोगी ठेवण्यासाठी वैज्ञानिक नियमांची चर्चा करतो, परंतु आज आपण महात्मा गांधींच्या आरोग्य तत्वज्ञानाबद्दल बोलणार आहोत. गांधीजींचे संयम, श्रम, अन्न आणि आरोग्य याविषयीचे त्यांचे विचार आणि त्यांची जीवनशैली अतिशय प्रेरणादायी आहे. एका ओळीत, जर तुम्हाला निरोगी रहायचे असेल तर गांधीजींनी सांगितलेल्या या 10 गोष्टी तुमच्या आयुष्यात अवलंबा. आता आपण हे काही तपशीलवार समजून घेऊया- ब्रह्म मुहूर्तावर दिवसाची सुरुवात आज जगातील प्रमुख वैद्यकीय शाळा सर्कॅडियन रिदमवर संशोधन करत आहेत. 2021 मध्ये नॅशनल लायब्ररी ऑफ मेडिसिनमध्ये प्रकाशित झालेल्या अभ्यासानुसार, शरीराच्या सर्कॅडियन रिदमचे पालन केल्याने, म्हणजे सकाळी सूर्योदयासह उठणे आणि रात्री लवकर झोपणे, चयापचय रोगांची शक्यता 43% कमी करते. महात्मा गांधींनीही नेहमी ब्रह्म मुहूर्तावर उठण्याचा आणि रात्री लवकर झोपण्याचा सल्ला दिला होता. हा त्यांच्या आश्रमाचा नियम होता, जो तिथे राहणाऱ्या प्रत्येकाला पाळावा लागतो. गांधीजींनी सकाळी लवकर उठणे आणि रात्री लवकर झोपणे हे निरोगी शरीरासाठी अत्यंत आवश्यक मानले होते. अन्न शरीरासाठी आहे, जिभेसाठी नाही गांधीजी पूर्णपणे चवीच्या विरोधात होते असे नाही. त्यांच्या आत्मचरित्रात, लेखांमध्ये आणि भाषणांमध्येही अनेक ठिकाणी स्वादिष्ट भोजनाचा उल्लेख आढळतो. तथापि, दक्षिण आफ्रिकेतून भारतात परतल्यानंतर आणि आयुष्याच्या उत्तरार्धात त्यांचा आहार अधिक सोपा झाला. त्यांनी इतरांना अन्नाच्या अशा कठोर नियमांमध्ये बांधले नाही, परंतु नेहमी एक गोष्ट सांगितली की शरीराला शक्ती देणे आणि ते निरोगी ठेवणे हा अन्नाचा उद्देश आहे. अन्न हे केवळ इंद्रियांच्या सुखासाठी नाही. त्यामुळे अन्नामध्ये तेल, मसाले इत्यादींचे प्रमाण तेवढेच असावे, ज्यामुळे आरोग्याला कोणतीही हानी होणार नाही. ते म्हणायचे की जिभेने आरोग्यावर विजय मिळवला तर त्याचा परिणाम रोगांच्या रूपात होतो. ते शाकाहाराचेही कट्टर समर्थक होते. स्वतःचे अन्न स्वतः शिजवण्याचा सल्लाही त्यांनी दिला. सिगारेट आणि दारूपासून दूर हे सार्वत्रिक सत्य आहे. जगात असा एकही माणूस नसेल जो सिगारेट किंवा दारू पिणे खूप फायदेशीर असल्याचे म्हणेल. या सर्व सवयी प्रत्यक्षात मृत्यूला आमंत्रण देण्यासारख्या आहेत हे सांगण्यासाठी कोणत्याही वैज्ञानिक संशोधनाचा वेगळा उल्लेख करण्याची गरज नाही. गांधी आयुष्यभर कोणत्याही प्रकारच्या अमली पदार्थ आणि व्यसनाच्या विरोधात राहिले. केवळ सिगारेट आणि दारूच नव्हे तर ते चहा-कॉफीच्याही विरोधात होते. ही छोटीशी गोष्टही आपण आपल्या जीवनात अंगीकारली तर आपले शरीर आपल्यावर सदैव आभारी राहील. उपवास शरीर आणि आत्मा शुद्ध करण्याचे साधन गांधीजी आपल्या दैनंदिन जीवनात ते सर्व काम करत असत ज्यावर आज वैज्ञानिक संशोधन केले जात आहे आणि ज्या शोधांसाठी जगातील महान शास्त्रज्ञांना नोबेल पारितोषिक दिले जात आहे. 2016 मध्ये, जपानी शास्त्रज्ञ योशिनोरी ओहसुमी यांना वैद्यकशास्त्राचे नोबेल पारितोषिक मिळाले. आपल्या शरीरात होणारी जैविक प्रक्रिया ‘ऑटोफॅजी’च्या शोधासाठी ते मिळाले. ओशुमी यांना त्यांच्या संशोधनात असे आढळून आले की उपवासाच्या अवस्थेत म्हणजे दीर्घकाळ उपवास केल्यावर आपले शरीर जुन्या मृत पेशी खाण्यास सुरुवात करते आणि शरीराचे नूतनीकरण करते. महात्मा गांधींनी उपवासाला शरीर आणि आत्मा शुद्ध करण्याचे साधन मानले. ते म्हणायचे- आपल्या असंख्य पूर्वजांप्रमाणे, गांधींना ऑटोफॅजीचे विज्ञान माहित नव्हते, परंतु ते शरीरासाठी चांगले आहे हे त्यांना माहित होते. हे मन, मेंदू आणि आत्मा शुद्ध करण्यासाठी देखील चांगले आहे. म्हणून, उपवास ठेवा, अधूनमधून उपवास करा आणि नेहमी आपल्या भुकेपेक्षा थोडे कमी खा. निरोगी राहण्याचा हा मूळ मंत्र आहे. मानवी शरीर श्रमासाठी आहे जगात असे एकही काम नाही जे गांधींनी स्वतःच्या हाताने केले नाही. शेण काढण्यापासून, स्वतःचे कपडे धुणे, स्वतःचे अन्न स्वतः शिजवणे, स्वतःचे कपडे विणणे, या सर्व प्रकारच्या श्रमांची चव त्यांच्या हातांनी घेतली होती. त्यांनी एकदा हरिजन वृत्तपत्रात लिहिले होते की मानवी शरीर श्रमासाठी बनलेले आहे. खूप कष्ट करून ते नष्ट होणार नाही पण कष्ट सोडून विश्रांती घेतल्याने नक्कीच नष्ट होईल. गांधींच्या निरोगी जीवनाचे रहस्य म्हणजे ते कठोर परिश्रम करायचे. त्यामुळे निरोगी जीवनाचा हा धडा गांधींकडून शिका आणि कठोर परिश्रम करा. आपले हात आणि पाय हलवा. रोज वेळेवर झोपा, वेळेवर उठा त्यांच्या झोपण्याच्या आणि उठण्याच्या वेळा ठरलेल्या होत्या. त्या कामासाठी ठरलेली सर्व कामे ते नेहमी त्याच वेळी करत असत. एकदा एक मोठा इंग्रज पत्रकार त्यांना भेटायला आला असा एक प्रसंग आहे. त्यावेळी गांधी फिरायला जात होते. पाहुणे अचानक आल्याने त्यांनी आपली दिनचर्या रद्द केली नाही. त्याउलट, ते पाहुण्याला म्हणाले, “माझी फिरायला जायची वेळ झाली आहे.” तुम्हाला माझ्याशी बोलायचं असेल तर तुम्ही पण सोबत या.” त्यामुळे आपल्यासाठी शिकण्यासारखी गोष्ट म्हणजे आपल्या जीवनातही तीच शिस्त असली पाहिजे. एका दिवशी रात्री 9 वाजता झोपणे आणि दुसऱ्या दिवशी मध्यरात्री 12 वाजेपर्यंत चित्रपट पाहणे आणि वीकेंडला मध्यरात्रीपर्यंत नेटफ्लिक्सवर डोळे लावून बसणे हे खरे तर आजारांना आमंत्रण देणारे आहे. त्यामुळे दररोज वेळेवर झोपण्याची आणि उठण्याची शिस्त गांधींकडून शिका. ध्यान आणि योगामध्ये नियमित रहा गांधी निरोगी राहण्यासाठी नियमितपणे योग, व्यायाम आणि ध्यान करण्याची शिफारस करतात. त्यांनी स्वतःही त्यांच्या आयुष्यात या नियमांचे काटेकोरपणे पालन केले.