एखाद्याला अचानक कार्डिॲक अरेस्ट झाला तर CPR द्या:जीव वाचू शकतो, CPR म्हणजे काय, डॉक्टरांकडून जाणून घ्या प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर

धकाधकीचे जीवन, झपाट्याने बदलणारी जीवनशैली आणि चुकीच्या खाण्याच्या सवयींमुळे अनेक आजारांचा धोका वाढला आहे. यापैकी एक आजार म्हणजे कार्डिॲक अरेस्ट. गेल्या काही वर्षांत हृदयविकाराच्या घटनांमध्ये एवढी वाढ झाली आहे की, लोकांच्या मनात भीती निर्माण झाली आहे. चांगले तरुणही त्याचे बळी ठरत आहेत, ही चिंतेची बाब आहे. आपण सोशल मीडियावर असे अनेक व्हिडिओ पाहिले आहेत, ज्यामध्ये एका युवकाचा जिममध्ये डान्स करताना किंवा वर्कआउट करताना अचानक हृदयविकाराच्या झटक्याने मृत्यू होतो. तथापि, अशी एक पद्धत आहे जी ताबडतोब केली तर, कार्डिॲक अरेस्टच्या रुग्णाला वाचवण्याची शक्यता वाढते. औषधाच्या भाषेत त्याला CPR म्हणजेच कार्डिओपल्मोनरी रिसुसिटेशन म्हणतात. अमेरिकन हार्ट असोसिएशनच्या ‘हार्ट अँड स्ट्रोक स्टॅटिस्टिक्स 2022’ अहवालानुसार, कार्डियाक अरेस्ट हे सार्वजनिक आरोग्य संकट आहे. युनायटेड स्टेट्समध्ये दरवर्षी 356,000 पेक्षा जास्त हॉस्पिटलबाहेर हृदयविकाराच्या घटना घडतात, त्यापैकी अंदाजे 90% प्राणघातक असतात. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे अमेरिकेत दरवर्षी 23,000 पेक्षा जास्त मुले आणि तरुण याला बळी पडत आहेत. ‘डी लॅसेंट’ या प्रसिद्ध वैद्यकीय नियतकालिकानुसार, भारतात दरवर्षी सुमारे 5-6 लाख लोकांचा मृत्यू अचानक हृदयविकाराच्या झटक्याने (SCD) होतो आणि त्यापैकी मोठ्या संख्येने 50 वर्षे किंवा त्यापेक्षा कमी वयाचे लोक असतात. तर आज ‘सेहतनामा’ मध्ये आम्ही तुम्हाला CPR बद्दल सविस्तर सांगणार आहोत, आणि हे देखील कळेल की- प्रत्येकाला CPR बद्दल माहिती असणे महत्वाचे आहे, जेणेकरून कोणीही कार्डिॲक अरेस्ट रुग्णाला प्रथमोपचार देऊ शकेल. याबाबत आम्ही लखनौच्या मेदांता हॉस्पिटलचे कार्डिओथोरॅसिक आणि व्हॅस्कुलर सर्जन डॉ. गौरांग मजुमदार यांच्याशी बोललो आणि त्यांनी यासंबंधीच्या सर्व प्रश्नांची उत्तरे दिली. प्रश्न: CPR म्हणजे काय? उत्तर: CPR म्हणजेच कार्डिओपल्मोनरी रिसुसिटेशन ही आपत्कालीन जीवन वाचवणारी प्रक्रिया आहे, जी हृदयाची धडधड थांबते तेव्हा केली जाते. सीपीआर एखाद्या व्यक्तीला हृदयविकाराच्या झटक्यापासून वाचण्यास मदत करू शकते. जरी तुम्हाला सीपीआर कसा द्यायचा हे माहित नसले तरीही तुम्ही फक्त तुमचे हात वापरून एखाद्याला मदत करू शकता. यासाठी आपण त्वरित कार्यवाही करणे आवश्यक आहे. कार्डिॲक अरेस्टची लक्षणे- अचानक बेशुद्ध होणे
हृदय जोरजोराद धडधडणे
चक्कर येणे किंवा गरगरणे आर्डिॲक अरेस्टच्या थोडा वेळ आधी काय होते?
छातीत दुखणे
मळमळ किंवा उलटी
श्वास घेण्यास त्रास प्रश्न: CPR शरीरात कसे कार्य करते? उत्तरः संपूर्ण शरीरात रक्ताभिसरण सुरळीत ठेवणे हे हृदयाचे काम आहे. हा एक यांत्रिक स्नायुंचा पंप आहे, जो दर मिनिटाला 60 ते 70 वेळा रक्त पंप करतो आणि संपूर्ण शरीराला दाबाने रक्त पुरवतो. रक्तामध्ये ऑक्सिजन आणि पोषण असते आणि जिवंत राहण्यासाठी शरीराच्या प्रत्येक पेशीला रक्ताद्वारे ऑक्सिजन आणि पोषण आवश्यक असते. या सर्व पेशींना ऑक्सिजन आणि पोषण पुरवण्याचे काम रक्त करते. ते रक्त सर्व पेशींना पाठवण्याचे काम मध्यवर्ती पंप म्हणजेच हृदय करते. याला हृदय पंपिंग कार्य म्हणतात. एकदा शरीरात सर्वत्र रक्त गेले की, त्या रक्तातून ऑक्सिजन आणि पोषण निघून जाते, त्यानंतर रक्त काळे होते. तेच रक्त पुन्हा ऑक्सिजन देऊन लाल करण्यासाठी फुफ्फुसात जाते, त्यामुळे व्यक्ती श्वास घेताच ते काळे रक्त लाल होते. एकंदरीत, समजून घ्या की हृदय आणि फुफ्फुसे एखाद्या व्यक्तीला जिवंत ठेवण्यासाठी एक युनिट म्हणून काम करतात. CPR मधला पहिला शब्द ‘कार्डियाक’ म्हणजे हृदय. दुसरा ‘पल्मोनरी’ म्हणजे फुफ्फुस. जीवन जगण्यासाठी या दोन्ही गोष्टी अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत. समजा काही कारणास्तव हृदयाचे पंपिंग थांबले, तर शरीरात रक्त प्रवाह होणार नाही आणि जेव्हा रक्त परिसंचरण होणार नाही तेव्हा ऑक्सिजन आणि पोषण कोण पुरवेल. ऑक्सिजन हा प्रत्येक अवयवासाठी खूप महत्त्वाचा असला तरी त्यातील सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे मेंदू, जो अत्यंत संवेदनशील अवयव आहे. मेंदूला रक्त न मिळाल्यास ती व्यक्ती कायमस्वरूपी कोमात जाते. हृदय थांबल्यानंतर, प्रथम मेंदूचा मृत्यू होतो. अशा स्थितीत मेंदूला जिवंत ठेवण्यासाठी लगेच हृदय सुरू करावे लागते, पण हृदय थांबले आहे. अशा परिस्थितीत आपल्याला हृदयाचे यांत्रिक ऑपरेशन करावे लागेल. यासाठी आपण हृदयाला बाह्य दाब देतो म्हणजेच छाती आपल्या हातांनी दाबतो. यामुळे हृदयातील रक्त संपूर्ण शरीरात जाईल, काही फुफ्फुसातही जाईल. परंतु जर हृदयविकाराचा झटका आला असेल, तर फुफ्फुसही काम करत नाहीत, त्यामुळे तोंडावाटे श्वासोच्छवासाद्वारे व्यक्तीला ऑक्सिजन द्यावा लागेल. छातीत चार किंवा पाच वेळा दाब द्या आणि एकदा फुंक मारायची आहे. कॉम्प्रेशन केल्याने, रक्त संपूर्ण शरीरात जाईल आणि आपण आपला ऑक्सिजन त्या रक्ताला देत आहोत, जोपर्यंत हृदय कार्य करण्यास सुरवात करत नाही तोपर्यंत ही प्रक्रिया सतत करावी लागते. प्रश्न: कार्डिॲक अरेस्ट आणि हृदयविकाराचा झटका यात काय फरक आहे? उत्तर: कार्डियाक अरेस्ट म्हणजे हृदय रक्त पंप करण्यास आणि बाहेर काढण्यास असमर्थ आहे. हृदयाच्या पंपिंगमुळे, रक्त संपूर्ण शरीरात जाते आणि एकदा हृदय पंप केले की 60 ते 70 एमएल रक्त संपूर्ण शरीरात जाते. याला इजेक्शन म्हणतात. जेव्हा हृदय बाहेर पडणे थांबते तेव्हा त्याला कार्डियाक अरेस्ट म्हणतात. हृदयविकाराचा झटका म्हणजे हृदयाला रक्तपुरवठा करणाऱ्या नळीमध्ये अडथळा. नलिकेत अचानक अडथळा आल्याने हृदयाच्या स्नायूंना रक्त येत नाही आणि त्या स्नायूंना इजा होते. याला हृदयविकाराचा झटका म्हणतात. हृदयविकाराचा झटका म्हणजे अटॅक नाही, परंतु हृदयविकाराच्या झटक्याने अटॅक येऊ शकतो. प्रश्नः हृदयविकाराच्या झटक्यामध्येही सीपीआर देता येतो का? उत्तर: नाही, सीपीआर फक्त कार्डियाक अरेस्टमध्येच द्यावा लागतो. हृदयविकाराच्या झटक्यासाठी सीपीआर आवश्यक नाही कारण आपला रक्तदाब राखला गेला आणि हृदयाचे ठोके चालू असले तरीही हृदयविकाराचा झटका येतो. CPR देतांना या गोष्टींची काळजी घ्या. प्रश्न: मग हृदयविकाराचा झटका आला आहे हे कसे कळेल? उत्तरः हृदयविकाराचा झटका आल्यास, रुग्णाला वेदना आणि घाम येत असल्याचे दिसेल, नंतर त्याला ताबडतोब रुग्णालयात घेऊन जा, परंतु कार्डिॲक अरेस्टच्या कंडिशनमध्ये, रुग्ण लगेच त्याच ठिकाणी पडेल आणि बेशुद्ध होईल. अशा स्थितीत रुग्णाला सपाट पृष्ठभागावर झोपवून तातडीने सीपीआर द्यावा. चुकीच्या पद्धतीने CPR दिल्याने काही होणार नाही, पण न दिल्याने नक्कीच फरक पडेल. प्रश्न: अटॅकनंतर किती दिवसांनी सीपीआर देण्याची शक्यता आहे? उत्तरः बेशुद्ध झाल्यानंतर तीन मिनिटांत सीपीआर सुरू करणे आवश्यक आहे. उशीर झाला तर मेंदू मृत होतो. सीपीआरच्या तीन मिनिटांनंतर हृदय पुन्हा काम करू लागले तरीही ती व्यक्ती कोमात जाईल. त्याचा काही उपयोग नाही. त्यामुळे जितक्या लवकर सीपीआर दिला जाईल तितके चांगले होईल. प्रश्न : डॉक्टरही सीपीआर देतात का? उत्तर : डॉ.गौरांग मजुमदार म्हणतात की, डॉक्टर हॉस्पिटलमध्येही सीपीआर देतात. यामुळे 60 ते 70% पुनर्प्राप्ती होते, परंतु रस्त्याच्या कडेला असलेल्या सीपीआरमध्ये 50% अधिक संघर्ष होतो कारण लोकांना याबद्दल परिपूर्ण माहिती नसते. प्रश्न: सीपीआर किती काळ द्यावा लागेल? उत्तरः जोपर्यंत हृदय पुन्हा कार्य करण्यास सुरुवात करत नाही. CPR ने तुम्ही एखाद्या व्यक्तीला सुमारे 2 तास जिवंत ठेवू शकता.