आजच्या धावपळीच्या आणि असंतुलित जीवनशैलीमुळे आरोग्याशी संबंधित अनेक प्रकारच्या समस्या सामान्य झाल्या आहेत. तासनतास खुर्चीवर बसणे, फास्ट फूड-जंक फूड खाणे आणि झोपेचा अभाव यांचा आपल्या आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम होतो. अशा वातावरणात, आपण आपल्या आहारात अशा सुपरफूड्सचा समावेश करणे आवश्यक आहे, जे शरीराला आतून मजबूत करतात आणि या आव्हानांशी लढण्यास मदत करतात. भोपळ्याच्या बिया हे या सुपरफूड्सपैकी एक आहे. या लहान दिसणाऱ्या बिया पोषक तत्वांचा खजिना आहेत. नॅशनल लायब्ररी ऑफ मेडिसिनमध्ये प्रकाशित झालेल्या एका अभ्यासानुसार, भोपळ्याच्या बियांमध्ये असलेले आवश्यक जीवनसत्त्वे, खनिजे, अँटिऑक्सिडंट्स आणि निरोगी चरबी केवळ रोगप्रतिकारक शक्ती वाढविण्यास मदत करत नाहीत तर हृदय, मधुमेह, कर्करोग, यकृत रोग, पचन आणि मानसिक आरोग्यासाठी देखील अत्यंत फायदेशीर आहेत. अभ्यासातून असेही दिसून आले आहे की भोपळ्याच्या बियांमध्ये अँटीमायक्रोबियल, अँटी-इंफ्लेमेटरी आणि अँटी-अल्सर असे औषधी गुणधर्म असतात. ते फंक्शनल फूड आणि फार्मास्युटिकल उत्पादनांमध्ये वापरले जातात. तर, आज कामाच्या बातमीमध्ये आपण भोपळ्याच्या बिया खाण्याच्या फायद्यांबद्दल बोलू. तसेच, आपण हे जाणून घेऊ की- तज्ज्ञ: डॉ. पूनम तिवारी, वरिष्ठ आहारतज्ज्ञ, डॉ. राम मनोहर लोहिया इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस, लखनौ प्रश्न- भोपळ्याच्या बियांमध्ये कोणते पोषक घटक आढळतात? उत्तर- युनायटेड स्टेट्स डिपार्टमेंट ऑफ अ‍ॅग्रीकल्चर (USDA) नुसार, भोपळ्याच्या बियांमध्ये प्रथिने, फायबर, निरोगी चरबी, मॅग्नेशियम, जस्त आणि अँटिऑक्सिडंट्ससारखे आवश्यक पोषक घटक असतात, जे आरोग्यासाठी खूप फायदेशीर असतात. खाली दिलेल्या ग्राफिकवरून २८ ग्रॅम भोपळ्याच्या बियांचे पौष्टिक मूल्य समजून घ्या- प्रश्न- भोपळ्याच्या बिया आपल्या आरोग्यासाठी कशा फायदेशीर आहेत? उत्तर- भोपळ्याच्या बियांमध्ये ट्रिप्टोफॅन नावाचे अमिनो आम्ल असते, जे चांगली आणि गाढ झोप घेण्यास मदत करते. त्यात असलेले व्हिटॅमिन ई आणि फिनोलिक संयुगे शरीराला जळजळ आणि मुक्त रॅडिकल्समुळे होणाऱ्या नुकसानापासून वाचवतात. ओमेगा-३ फॅटी आम्ल आणि मॅग्नेशियम रक्तदाब आणि कोलेस्टेरॉलची पातळी संतुलित ठेवण्यास मदत करतात. यामुळे हृदयाचे आरोग्य निरोगी राहते. यामध्ये असलेले उच्च फायबर पचनसंस्थेला सुधारते. तसेच, मॅग्नेशियम, फॉस्फरस आणि झिंक हाडे मजबूत करतात. त्याचे नियमित सेवन केल्याने स्तन आणि प्रोस्टेट कर्करोगाचा धोका देखील कमी होऊ शकतो. भोपळ्याच्या बियांमध्ये असलेले झिंक, फायटोस्टेरॉल आणि ओमेगा-३ फॅटी अॅसिड पुरुषांचे प्रोस्टेट आरोग्य आणि प्रजनन क्षमता सुधारण्यास मदत करतात. त्याच वेळी, त्यात आढळणारे लिग्नानसारखे फायटोएस्ट्रोजेन्स रजोनिवृत्तीची लक्षणे कमी करू शकतात. खाली दिलेल्या ग्राफिकवरून त्याचे फायदे समजून घ्या- प्रश्न- भोपळ्याच्या बिया खाण्याची योग्य वेळ कोणती? उत्तर- भोपळ्याच्या बिया कधीही खाऊ शकता. पण सकाळी रिकाम्या पोटी, संध्याकाळचा निरोगी नाश्ता म्हणून किंवा रात्री झोपण्यापूर्वी ते कमी प्रमाणात खाणे चांगले मानले जाते. प्रश्न: भोपळ्याच्या बियांचा आहारात समावेश कसा करता येईल? उत्तर- तुम्ही ते तुमच्या आहारात अनेक प्रकारे समाविष्ट करू शकता. जसे की- प्रश्न: भाजलेल्या, चवीनुसार किंवा कच्च्या भोपळ्याच्या बियांपैकी कोणते सर्वात फायदेशीर आहेत? उत्तर- बाजारात तीन प्रकारचे भोपळ्याचे बिया उपलब्ध आहेत: कच्चे, भाजलेले आणि चवीनुसार. ते खाण्यापूर्वी त्यांच्यातील फरक आणि फायदे समजून घेणे महत्वाचे आहे. कच्च्या भोपळ्याच्या बिया यामध्ये कोणत्याही प्रकारची प्रक्रिया केली जात नाही. त्यामुळे बियाण्यांमध्ये असलेले पोषक घटक पूर्णपणे सुरक्षित राहतात. हा सर्वात आरोग्यदायी पर्याय आहे. भाजलेल्या भोपळ्याच्या बिया त्यात भोपळ्याच्या बिया भाजल्या जातात. त्यामुळे त्याची चव वाढते. पण ते जास्त तापमानावर भाजल्याने किंवा त्यात मीठ टाकल्याने काही निरोगी चरबी आणि जीवनसत्त्वे नष्ट होऊ शकतात. चवदार भोपळ्याच्या बिया त्यात जास्त मीठ, साखर, मसाले किंवा प्रिझर्वेटिव्ह्ज टाकले जातात, ज्यामुळे चव वाढते पण आरोग्य फायदे कमी होतात. उच्च रक्तदाब किंवा पचन समस्या असलेल्या लोकांनी ते खाऊ नयेत. प्रश्न- मुलांना भोपळ्याच्या बिया खायला देता येतील का? उत्तर- हो, भोपळ्याच्या बिया मुलांना मर्यादित प्रमाणात दिल्या जाऊ शकतात. तथापि, त्यांचे वय आणि चघळण्याची क्षमता लक्षात ठेवणे महत्वाचे आहे. बियांमध्ये असलेले आवश्यक पोषक तत्व मुलांच्या शारीरिक आणि मानसिक वाढीस मदत करतात. ३ वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या मुलांना ते बारीक करून सूप, दलिया, खिचडी किंवा दह्यात मिसळून देता येते. जेव्हा मूल ते व्यवस्थित चावू शकेल तेव्हाच संपूर्ण बिया द्या जेणेकरून ते घशात अडकणार नाहीत. प्रश्न: भोपळ्याच्या बिया जास्त प्रमाणात खाणे हानिकारक असू शकते का? उत्तर- ज्येष्ठ आहारतज्ज्ञ डॉ. पूनम तिवारी म्हणतात की, भोपळ्याच्या बिया जास्त खाण्यात काहीही नुकसान नाही. पण त्यात फायबर, फॅट आणि कॅलरीजचे प्रमाण चांगले असते. त्यामुळे ते जास्त प्रमाणात खाल्ल्याने वजन वाढू शकते किंवा पचनाच्या समस्या उद्भवू शकतात. प्रश्न: दररोज किती भोपळ्याच्या बिया खाणे सुरक्षित आहे? उत्तर- दररोज १ ते २ चमचे (सुमारे १५ ते ३० ग्रॅम) भोपळ्याच्या बिया खाणे सामान्यतः सुरक्षित आणि फायदेशीर मानले जाते. यामुळे पुरेसे फायबर, निरोगी चरबी, प्रथिने आणि खनिजे मिळतात. प्रश्न: भोपळ्याच्या बिया कोणी खाऊ नयेत? उत्तर- ज्या लोकांना पचन समस्या, कमी रक्तदाब किंवा अन्नाची ऍलर्जी आहे, त्यांनी भोपळ्याच्या बियांचे सेवन सावधगिरीने करावे. याशिवाय, वजन कमी करणाऱ्या आणि गर्भवती किंवा स्तनपान करणाऱ्या महिलांनी देखील ते मर्यादित प्रमाणात खावे कारण त्याचे जास्त सेवन केल्याने गॅस, पोटदुखी किंवा काही प्रकरणांमध्ये हार्मोनल असंतुलन यासारख्या समस्या उद्भवू शकतात. तसेच, कोणत्याही प्रकारच्या वैद्यकीय स्थितीसाठी, तुमच्या आहारात भोपळ्याच्या बियांचा समावेश करण्यापूर्वी डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.
