घरासोबत मेट्रो चालवणाऱ्या माता:जयपूरचे पहिले महिला मेट्रो स्टेशन, अधीक्षक म्हणाल्या- लोक म्हणायचे, मुले कशा सांभाळतील

गुरुवार, ७ मार्च रोजी दुपारी ३.३० वाजता जयपूरच्या श्याम नगर मेट्रो स्टेशनवर बरीच गर्दी होती. प्लॅटफॉर्मवरील प्रवासी त्यांच्या गंतव्यस्थानाकडे जाण्यासाठी सज्ज होते. आम्हीही तिथे उभे होतो आणि अचानक समोरून एक मेट्रो ट्रेन येताना दिसली. दररोज हजारो प्रवाशांना त्यांच्या गंतव्यस्थानावर घेऊन जाणारी ती आधुनिक निळी आणि पांढरी ट्रेन आज आपल्याला एक खास गोष्ट सांगणार होती. ट्रेनचा वेग कमी झाला आणि ती प्लॅटफॉर्मवर थांबली. दरवाजे उघडले आणि प्रवासी उतरू लागले. आमची नजर इंजिनच्या काचेच्या केबिनवर खिळली होती, गणवेशातील एक महिला प्लॅटफॉर्मवरून केबिनकडे आत्मविश्वासाने चालत आली. आत्मविश्वासाने भरलेल्या महिलेने गेट उघडले आणि ट्रेनची कमान घेतली. या झुनझुनू येथील मीना सोनी आहे, ज्या गेल्या १० वर्षांपासून पिंक सिटी मेट्रोच्या लोको पायलट आहे. त्यांच्याप्रमाणेच या संपूर्ण मेट्रो स्टेशनची कमान महिलांच्या हाती आहे. आज महिला दिनी, मेट्रोचे व्यवस्थापन करणाऱ्या महिलांची कहाणी सांगूया…. झुनझुनू ते जयपूर मेट्रो प्रवास मीना सोनींचा प्रवास आव्हानांनी भरलेला आहे. मुलींच्या उच्च शिक्षणाला फारसे महत्त्व दिले जात नसलेल्या कुटुंबातून असूनही, त्यांनी वडिलांच्या पाठिंब्याने शिक्षण पूर्ण केले. झुंझुनूमध्ये बी.एस्सी. पूर्ण केल्यानंतर, त्या जयपूरला आल्या आणि राजस्थान विद्यापीठातून एम.एस्सी. (गणित) पूर्ण केले. शिक्षणादरम्यान त्यांनी स्पर्धा परीक्षांची तयारी सुरू केली. २०१३ मध्ये, जेव्हा जयपूरमध्ये मेट्रोचे बांधकाम जोरात सुरू होते, तेव्हा त्यांनी मेट्रोमध्ये करिअर करण्याचा निर्णय घेतला. स्टेशन कंट्रोलर-कम-ट्रेन ऑपरेटर परीक्षा उत्तीर्ण झाल्या आणि मेट्रो सर्व्हिसेसमध्ये रुजू झाल्या. दिल्ली मेट्रोकडून सहा महिन्यांचे प्रशिक्षण घेतले. मीना म्हणाल्या की, त्यावेळी शिक्षण क्षेत्र हे मुलींसाठी सर्वोत्तम काम मानले जात असे. पण मी त्यांना मेट्रो चालवण्याची नोकरी मिळाल्याचे सांगताच, माझे नातेवाईकही क्षणभर स्तब्ध झाले. ३ जून २०१५ रोजी जेव्हा त्यांनी पहिल्यांदा मेट्रो चालवली तेव्हा कुटुंब घाबरले होते आणि उत्साहितही होते. पण हा क्षण त्यांच्यासाठी अभिमानाचा होता कारण महिला कोणत्याही क्षेत्रात मागे नाहीत हे सिद्ध करण्याची ही संधी होती. दोन वर्षांच्या मुलाला घरी सोडणे खूप कठीण आज, दोन वर्षांच्या मुलाची आई असूनही, मीना नोकरी आणि कुटुंब दोन्ही कुशलतेने सांभाळत आहे. मीना म्हणतात की मूल खूप लहान आहे आणि त्या नेहमी त्याच्याबद्दल मनात विचार करते. प्रसूती रजेनंतर मी पुन्हा कामावर आले तेव्हा मला नेहमीच माझ्या ६ महिन्यांच्या बाळाची काळजी वाटत असे. पण मला माहित आहे की जशी मी माझ्या मुलासाठी जबाबदार आहे, तसाच मेट्रोमध्ये बसलेला प्रत्येक प्रवासी देखील माझी जबाबदारी आहे. आता तो मुलगा दोन वर्षांचा आहे, मी घरी पोहोचल्यावर तो गेट उघडतो आणि मला मिठी मारतो. पण माझ्या पती आणि सासरच्यांच्या पाठिंब्यामुळे गोष्टी खूप सोप्या झाल्या आहेत. मीना म्हणतात – प्रत्येक दिवस एक नवीन आव्हान असतो, पण धाडस आणि कुटुंबाच्या पाठिंब्याने सर्वकाही शक्य होते. स्टेशनवर दुसरी भेट: अधीक्षक योगिता यांच्यासोबत आमची नजर मेट्रो स्टेशनच्या कंट्रोल रूमकडे गेली. तिथे आणखी एक महिला कर्मचाऱ्यांना सूचना देत होती, मॉनिटरवर लक्ष ठेवत होती आणि स्टेशनचे व्यवस्थापन करत होती. बिकानेरची मुलगी, मेट्रो स्टेशनची अधीक्षक ३६ वर्षीय योगिता ही बिकानेरची आहे. वडील पोलिसात होते, भाऊही पोलिस विभागात काम करतो आणि बहीण गायिका आहे. योगिता म्हणते की तिच्या मनात नेहमीच काहीतरी वेगळे करायचे होते. पण तुम्हाला हे माहित नव्हते का? कुटुंबाने नेहमीच मला पाठिंबा दिला, पण समाजाचा विचार वेगळा होता. ‘लोक म्हणायचे की ती मुलगी आहे, तिला शिक्षण देऊन काय फायदा, तिला लग्न तर करावेच लागेल.’ पण मला काहीतरी वेगळे करण्याची आवड होती. मी ठरवले होते की मी माझी स्वतःची ओळख निर्माण करेन. योगिता म्हणाली की २०१३ मध्ये जयपूर मेट्रोमध्ये सामील झाल्यानंतर तिने प्रथम मेट्रो नियंत्रणाची जबाबदारी घेतली. हे काम अत्यंत आव्हानात्मक होते, पण धैर्य आणि कठोर परिश्रमाने ते यशस्वीरित्या पूर्ण झाले. योगिता म्हणाली की, जेव्हा सुरुवातीला स्टेशनची जबाबदारी महिलांकडे देण्यात आली तेव्हा लोकांना आश्चर्य वाटायचे की मुली सर्वकाही कसे हाताळतील. आता दहा वर्षे झाली, सगळं खूप छान चाललंय. सुरुवातीला मला कधीकधी थोडी भीती वाटायची पण ऑफिसमधील सर्वांकडून मला पाठिंबा मिळाला, त्यामुळे ते सोपे झाले. आज मी ३ मेट्रो स्टेशनची अधीक्षक आहे. योगिता म्हणते – कुटुंब, मुले आणि करिअर यांच्यात संतुलन कसे राखायचे हे स्त्रीला माहित असले पाहिजे कारण तिन्हीही स्त्रीसाठी महत्त्वाचे आहेत. मला दोन मुले आहेत, एक तीन वर्षांचा मुलगा आणि एक नऊ वर्षांची मुलगी. बऱ्याचदा मला वाटतं की मी मुलांना कमी वेळ देऊ शकतो, पण ते शक्य नाही. मला माझ्या कुटुंबाचा पूर्ण पाठिंबा आहे, म्हणूनच, माझ्या दोन मुलांचे संगोपन करण्यासोबतच, मी हजारो प्रवाशांच्या सुरक्षिततेची जबाबदारी यशस्वीरित्या पार पाडू शकतो. जेव्हा मी पहिल्यांदा मेट्रोचे नियंत्रण माझ्या हातात घेतले तेव्हा मी ते कसे हाताळू याची मला भीती वाटत होती. पण मी इथपर्यंत आले असल्याने, मी आणखी पुढे जाईन. पहिले ‘महिला शक्ती’ मेट्रो स्टेशन जयपूरमधील श्याम नगर मेट्रो स्टेशन हे पहिले ‘महिला शक्ती’ मेट्रो स्टेशन आहे, जिथे संपूर्ण कर्मचारी महिला आहेत. तिकीट खिडकीवर तिकिटे देणे असो, नियंत्रकाची जबाबदारी पार पाडणे असो, ट्रेन चालवणे असो किंवा स्वच्छता आणि सुरक्षितता सांभाळणे असो, महिला येथे प्रत्येक भूमिका पार पाडतात. या स्टेशनवर वेगवेगळ्या शिफ्टमध्ये ३० हून अधिक महिला काम करत आहेत. १४ सप्टेंबर २०१५ रोजी, ते देशातील पहिले ‘महिला मेट्रो स्टेशन’ म्हणून घोषित करण्यात आले.